ശിവരാത്രി “ശിവന്റെ രാത്രി” എന്നാണ് അർത്ഥമാക്കുന്നത്. ഹിന്ദുമതത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട ഉത്സവങ്ങളിലൊന്നാണ് ശിവരാത്രി. ഈ രാത്രി ഭഗവാൻ ശിവൻ നടത്തിയ താണ്ഡവ നൃത്തം അനുസ്മരിക്കുന്നതിനും അദ്ദേഹത്തിന്റെ അനുഗ്രഹം തേടുന്നതിനും ആണ് ആഘോഷിക്കുന്നത്.
സൃഷ്ടി, സംരക്ഷണം, സംഹാരം എന്നീ മൂന്ന് പ്രധാന പ്രവർത്തനങ്ങളെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്ന ഒരു നൃത്തമാണ് താണ്ഡവ നൃത്തം. ആനന്ദ താണ്ഡവം, രൗദ്ര താണ്ഡവം എന്നിങ്ങനെ രണ്ട് രൂപങ്ങൾ ആണ് ഉള്ളത്.
ആനന്ദ താണ്ഡവം സന്തോഷത്തെയും സൃഷ്ടിയെയും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. രൗദ്ര താണ്ഡവംദേഷ്യത്തെയും സംഹാരത്തെയും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. താണ്ഡവ നൃത്തത്തിന്റെ ചില പ്രധാന സവിശേഷതകൾ ഇങ്ങനെയാണ്. ശിവൻ സാധാരണയായി ഒരു കടുവയുടെ തോൽ ഉപയോഗിച്ച് നിർമ്മിച്ച വസ്ത്രം ധരിച്ച് നൃത്തം ചെയ്യുന്നു. നാല് കൈകളിൽ ത്രിശൂലം, അഗ്നി, ഡംരു, പാമ്പ് എന്നിവ കൈവശം വെക്കുന്നു. നൃത്തം വളരെ ശക്തവും ഉഗ്രവുമാണ്. നൃത്തം പ്രപഞ്ചത്തിന്റെ സൃഷ്ടിയും നാശവും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു.
താണ്ഡവ നൃത്തം ശിവന്റെ ശക്തിയെയും ദൈവികതയെയും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. താണ്ഡവ നൃത്തവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട നിരവധി ഐതിഹ്യങ്ങളുണ്ട്. ഒരു ഐതിഹ്യമനുസരിച്ച്, ശിവൻ താണ്ഡവ നൃത്തം ചെയ്തപ്പോൾ ലോകം വിറച്ചു. മറ്റൊരു ഐതിഹ്യമനുസരിച്ച്, ശിവൻ താണ്ഡവ നൃത്തം ചെയ്തപ്പോൾ ദുഷ്ടശക്തികളെ നശിപ്പിച്ചു എന്നിങ്ങനെയാണ്. താണ്ഡവ നൃത്തം ഇന്ത്യൻ കലയിലും സംസ്കാരത്തിലും ഒരു പ്രധാന സ്ഥാനം വഹിക്കുന്നു. .
ശിവരാത്രി (ഫെബ്രുവരി-മാർച്ച്) കൃഷ്ണപക്ഷത്തിലെ (വെളുത്തവാവ്) 14-ാം തിയ്യതിയാണ് ആഘോഷിക്കുന്നത്. ഈ ദിവസം ഭക്തർ ഉപവാസം അനുഷ്ഠിക്കുകയും രാത്രി മുഴുവൻ ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ പ്രാർത്ഥിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. ശിവനെ പ്രീതിപ്പെടുത്തുന്നതിനായി ഭക്തർ പാൽ, തേൻ, പഴങ്ങൾ, പുഷ്പങ്ങൾ എന്നിവ അർപ്പിക്കുന്നു. ശിവരാത്രിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട നിരവധി ഐതിഹ്യങ്ങളുണ്ട്. ഒരു ഐതിഹ്യമനുസരിച്ച്, ഈ രാത്രി ഭഗവാൻ ശിവൻ വിഷം ഉള്ളിൽക്കൊണ്ട് ലോകത്തെ രക്ഷിച്ചു. മറ്റൊരു ഐതിഹ്യമനുസരിച്ച്, ഈ രാത്രി ഭഗവാൻ ശിവനും പാർവ്വതി ദേവിയും വിവാഹിതരായി. ശിവരാത്രി ഹിന്ദുക്കൾക്ക് വളരെ പ്രധാനപ്പെട്ട ഒരു ഉത്സവമാണ്. ഈ ദിവസം ഭക്തർ ശിവനെ പ്രീതിപ്പെടുത്തി അദ്ദേഹത്തിന്റെ അനുഗ്രഹം തേടുന്നു.
ശിവരാത്രിയുടെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട ചടങ്ങുകളിലൊന്നാണ് “ശിവലിംഗം” പൂജ. ശിവലിംഗം ശിവന്റെ പ്രതീകമാണ്. ഭക്തർ ശിവലിംഗത്തിന് പാൽ, തേൻ, പഴങ്ങൾ, പുഷ്പങ്ങൾ എന്നിവ അർപ്പിക്കുന്നു. ശിവരാത്രിയിൽ രാത്രി മുഴുവൻ ഭക്തർ ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ പ്രാർത്ഥിക്കുകയും ശിവനെ സ്തുതിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. ഭക്തർ “ഓം നമ: ശിവായ” എന്ന മന്ത്രം ജപിക്കുന്നു. ശിവരാത്രി ഒരു ദിവസത്തെ ഉത്സവം മാത്രമല്ല, അത് ആത്മീയ ഉന്നമനത്തിന്റെ ഒരു അവസരം കൂടിയാണ്. ഈ ദിവസം ഭക്തർ ശിവനെ പ്രീതിപ്പെടുത്തി അദ്ദേഹത്തിന്റെ അനുഗ്രഹം തേടുന്നു.
ത്രിമൂർത്തികളിൽ ഒരാളാണ് ശിവൻ. സൃഷ്ടി, സംരക്ഷണം, സംഹാരം എന്നീ മൂന്ന് പ്രധാന പ്രവർത്തനങ്ങളിൽ സംഹാരത്തെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്ന ദൈവമാണ് ശിവൻ. ശിവന് നിരവധി നാമങ്ങളുണ്ട്. മഹേശ്വരൻ (മഹാനായ ദൈവം) പരമശിവൻ (പരമോന്നത ശിവൻ), നടരാജൻ (നൃത്തത്തിന്റെ ദൈവം), മൃത്യുഞ്ജയൻ (മരണത്തെ ജയിച്ചവൻ), ഭൈരവൻ (ഭയാനകൻ), അർദ്ധനാരീശ്വരൻ (പാർവതിയുടെ പകുതി രൂപം ധരിച്ചവൻ) ഇങ്ങനെ പല പേരിൽ ശിവൻ അറിയപ്പെടുന്നു.
ശിവന് നിരവധി ക്ഷേത്രങ്ങളുണ്ട്. കാശി വിശ്വനാഥ് ക്ഷേത്രം: ഉത്തർപ്രദേശിലെ വാരാണസിയിൽ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു, സോമനാഥ് ക്ഷേത്രം: ഗുജറാത്തിലെ സോമനാഥിൽ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു, വൈദ്യനാഥ് ക്ഷേത്രം: ഝാർഖണ്ഡിലെ ജ്യോതിർലിംഗത്തിൽ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു, അമർനാഥ് ക്ഷേത്രം: ജമ്മു കാശ്മീരിലെ അമർനാഥിൽ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു, ശിവരാത്രിയും തിരുവാതിരയും ശിവന് പ്രധാനപ്പെട്ട ഉത്സവങ്ങളാണ്. കേരളത്തിലെ പ്രധാനപ്പെട്ട ക്ഷേത്രങ്ങളാണ്, പെരിയാവർ ശിവക്ഷേത്രം, തൃശ്ശൂർ, വാഴ്ചാൽ ശിവക്ഷേത്രം, തൃപ്പൂണിത്തുറ പൂർണ്ണത്രയീശ ക്ഷേത്രം, തിരുവനന്തപുരം.